عقلة المستوفر (کتاب)عقلة المستوفر یکی از آثار شیخ اکبر است که بر اثر مرور زمان از بین نرفته و در دسترس عرفان‌پژوهان قرار گرفته و به زیور طبع آراسته گردیده است. ۱ - اسم کتابابن عربی در این اثر نام ویژه‌ای برای آن نگذاشته است اما در فتوحات مکیه چندین بار از کتابی بنام عقلة المستوفر نام برده است و به مطالب آن تصریح کرده است که با مطالب مندرج در این کتاب تطبیق میکند و به همین جهت هنگام چاپ این نام را بر آن نهاده‌اند. دکتر جهانگیری که معمولا اسامی آثار ابن عربی را عریض و طویل ذکر میکند نام این اثر را العقلة المستوفر فی احکام الصنعة الانسانیة و تحسین الصنعة الایمانیة نهاده است که الف و لام در العقله اشتباه است زیرا چنانچه گذشت مولف بصورت مکرر در فتوحات عقلة المستوفر را بصورت اضافه نه صفت و موصوف آورده است. ۲ - زمان تألیفهمانگونه که روشن است زمان تالیف این کتاب قبل از فتوحات است زیرا در فتوحات به آن استناد نموده است و از این استنادها اهمیت این رساله معلوم می‌گردد. وی در جلد اول فتوحات صفحه ۱۲۳ می‌گوید: ترتیب عوالم هستی را در کتاب عقلة المستوفر بیان کردیم [۱]
فتوحات مکیه، ابن عربی، ج۱، ص۱۲۳.
و نیز در همین جلد صفحه ۱۴۸ دارد که آفرینش جهان هستی را در عقلة المستوفر آوردیم و در جلد دوم صفحه ۴۳۴ گفته که: ترتیب وجودی عوالم با شرح و تفصیل در عقلة المستوفر بیان نموده‌ایم. [۲]
فتوحات مکیه، ابن عربی، ج۱، ص۱۴۸.
۳ - جایگاه کتاباین کتاب بر آثار عرفانی پس از آن تاثیر بسزایی گذاشته است به عنوان نمونه عارف نامور ابن فناری شارح مفتاح غیب الجمع و الوجود قونوی در کتاب معروف مصباح الانس که آخرین و عالیترین متن درسی عرفان پژوهی است بسیار زیاد به این اثر استناد نموده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: وی در صفحه ۴۰۴ مصباح الانس می‌گوید: ترتیب عوالم وجود و افلاک را در این کتاب از عقله شیخ نقل کردیم [۳]
مصباح الانس، ابن فناری، ص۴۰۴.
و نیز در صفحه ۴۰۵ می‌گوید شیخ در عقله سخن از تجلی حق به نفسه برای نفس خودش به میان آورده و آن را توضیح داده است [۴]
مصباح الانس، ابن فناری، ص۴۰۵.
و نیز در صفحه ۴۰۶ آورده که در این اثر عنصر اعظم به حیات اطلاق شده که مراد از آن آب است [۵]
مصباح الانس، ابن فناری، ص۴۰۶.
و یا در صفحه ۴۴۸ می‌گوید: شیخ در عقله میفرماید:اولین صورت قبل از هباء صورت جسم مطلق است که همان طول و عرض و عمق بدون جرم و ماده است که طولش از عقل، عرضش از نفس و عمقش خلاء به مرکز است که همان جسم کل است. [۶]
مصباح الانس، ابن فناری، ص۴۴۸.
۴ - گزار محتواموضوع این اثر عرفانی چنانکه گذشت ترتیب و چینش عوالم علوی و مراتب سفلی است که آنرا در قالب شعر به نظم درآورده است و آن بدین شرح است. ابتداء سخن از عالم هیمان و سپس از عالم امکان به میان میآورد و معتقد است که تقدیم و تاخیر در آندو راه ندارد سپس اسامی عوالم علوی و سفلی را چنین می‌نگارد ۱- هباء ۲- جسم فلکی ۳- ارکان ۴- عرش ۵- کرسی که مستوی رحمان است ۶- فلک بروج ۷- فلک کواکب که مصدر پیدایش زمان است ۸- خلاء ۹- خاک ۱۰- آب ۱۱- هوا ۱۲- آتش ۱۳- ماه ۱۴- فلک کاتب دیوان ۱۵- زهره ۱۶- غزاله ۱۷- مریخ ۱۸- مشتری ۱۹- کیوان ۲۰- عالم فرشتگان که عالم نورانی است ۲۱- عالم شیاطین ۲۲- معادن ۲۳- نبات ۲۴- حیوان ۲۵- انسان ۲۶- نفخ روح ۲۷- خلافت انسان ۲۸- آب سیاه در دل زمین که خوراک گناهکاران است. در باب دوم به کمال انسانی چه مرد و چه زن می‌پردازد و به حدیث ان لله سبعین الف حجابا من نور و ظلمة استناد میکند. در باب سوم به آفرینش عالم ارواح مهیمه و عنصر اعظم پرداخته و به تفسیر عرفانی حدیث کنت کنزا مخفیا... اشاره میکند. در باب چهارم از آفرینش عقل اول و قلم اعلی و حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربه سخن به میان میآورد. در باب پنجم عرش و اقسام پنجگانه آن را بنام‌های ۱- عرش حیات ۲- عرش رحمانیت ۳- عرش عظیم ۴- عرش کریم ۵- عرش مجید شرح داده است. در باب ششم فلک بروج یا اطلس را تفصیل داده است و آنرا دوازده برج دانسته است که هر کدام ملکی دارد به شرح زیر ملک اول به صورت میزان ملک دوم به صورت عقرب ملک سوم به صورت قوس ملک چهارم به صورت جدی ملک پنجم به صورت دلو ملک ششم به صورت حوت ملک هفتم به صورت کبش ملک هشتم به صورت ثور ملک نهم به صورت توامان ملک دهم به صورت سرطان ملک یازدهم به صورت اسد ملک دوازدهم به صورت سنبله. در باب هفتم از فلک کواکب بحث نموده است. در باب هشتم خلقت و آفرینش دنیا را تبیین نموده است. در باب نهم از استحالات، حرف به میان آورده است. در باب دهم نکاح و توالد را مطرح نموده است. و در آخرین باب به بررسی عالم انسان اول پرداخته است. این اثر در ۵۹ صفحه به انضمام دو رساله دیگر بنام انشاء الدوائر و التدبیرات الالهیة به همراه حواشی لاتین در چاپخانه بریل در شهر لیدن هلند در سال ۱۳۳۹ هجری با حروف ماشینی به زیور طبع آراسته گردیده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |